รายการอดีตในอนาคต

ชุดบ้านเมืองในคาบสมุทรแห่งสยามประเทศ

'สร้างบ้านแปลงเมืองที่ทะเลสาบสงขลา' ตอนที่ ๒ 'จากสทิงพระสู่เมืองสงขลา'

จากสทิงพระสู่เมืองสงขลา

ชายฝั่งทะเลสาบตั้งแต่หาดใหญ่ รัตภูมิ ในจังหวัดสงขลา ไปจนถึงท่าศาลา สิชล จังหวัดนครศรีธรรมราช มีการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์มาแล้วตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์ บริเวณลำน้ำเก่าและที่ราบตามหน้าเขาและชายเขา

ใช้พื้นที่บริเวณปากถ้ำเป็นแหล่งประกอบพิธีกรรมที่อยู่สืบเนื่องมาจนถึงสมัยศรีวิชัย พบพระพิมพ์ดินดิบและดินเผาตามถ้ำเขตอำเภอรัตภูมิ จังหวัดสงขลา ถ้ำเขาชัยสน ถ้ำวัดคูหาสวรรค์ และเขาอกทะลุ จังหวัดพัทลุง เป็นยุคสมัยที่มีการนับถือพุทธศาสนามหายานและศาสนาฮินดู ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๓ ลงมา

เป็นยุคที่มีการค้าขายทางทะเลจากมหาสมุทรอินเดีย ผ่านหมู่เกาะอินโดนีเซียและคาบสมุทรสยาม-มลายูไปยังเวียดนามและจีนตอนใต้ เป็นยุคที่การเดินเรือจากฝั่งตะวันออกของอินเดีย สามารถเดินทางผ่านช่องแคบมะละกามายังเมืองปาเล็มบังที่เป็นเมืองสำคัญของรัฐศรีวิชัย แล้วอ้อมวกแหลมมลายูมายังทะเลอ่าวไทย ผ่านบ้านเมืองในกลุ่มรัฐทวารวดีไปยังกัมพูชา เวียดนาม และจีนใต้

ช่วงเวลาพุทธศตวรรษที่ ๑๒-๑๔ ยุคหรือสมัยเวลาทางวัฒนธรรมที่เรียกว่า ทวารวดีและศรีวิชัย เป็นยุคของการเผยแผ่พุทธศาสนาทั้งเถรวาท มหายาน และฮินดู เป็นพัฒนาการที่การเดินทางค้าขายทางทะเลจากอินเดียสามารถอ้อมแหลมมะละกามายังอ่าวไทยและทะเลจีนใต้ได้มากขึ้นจนเห็นได้ชัด

แต่การค้าในยุคที่ยังใช้ เส้นทางข้ามคาบสมุทร (Trans-peninsular routes) ก่อนหน้านั้น ทำให้เกิดชุมชนท่าจอดเรือซื้อขายและขนถ่ายสินค้า และเป็นเมืองท่าที่เป็นนครรัฐ เพราะพื้นที่รอบๆ ทะเลสาบสงขลามีความอุดมสมบูรณ์ มีความหลากหลายทางชีวภาพที่ดีที่สุดแห่งหนึ่งของประเทศ เหมาะกับการตั้งถิ่นฐานและเหมาะกับการเป็นท่าจอดเรือที่เข้ามาติดต่อค้าขายแลกเปลี่ยนสินค้า

บริเวณที่เป็นชุมชนเมืองท่าและท่าจอดเรือที่เก่าที่สุด พบมากในพื้นที่เขาและแนวสันทรายจากหัวเขาแดงถึงอำเภอระโนด

อาจารย์ศรีศักรกับประสบการณ์ร่วมกับผู้ใหญ่แห่งลุ่มทะเลสาบ

ราว พ.ศ. ๒๕๑๗ อาจารย์ศรีศักรและอาจารย์มานิต วัลลิโภดม เคยไปสำรวจแหล่งโบราณคดีในเขตสงขลา พัทลุง ด้วยการนำของพระราชศีลสังวร (ช่วง อตฺถเวที) อดีตเจ้าอาวาสวัดมัชฌิมาวาส และคุณเยี่ยมยง สุรกิจบรรหาร ผู้เป็นปราชญ์ทางโบราณคดีเมืองสงขลา เรียกว่า แผ่นดินบก การสำรวจครั้งนั้น อาจารย์มานิตนำแผนที่โบราณของคาบสมุทรจากหอสมุดวชิรญาณไปสืบค้นในพื้นที่ และแผนที่ภาพถ่ายทางอากาศ และของกรมแผนที่ทหาร แลเห็นร่องรอยการตั้งถิ่นฐานตามแนวสันทรายที่เป็นชุมชนบ้านเมือง จากบริเวณที่มีสระน้ำหรือตระพัง บริเวณที่มีร่องรอยของคูน้ำและคันดิน รวมทั้งร่องรอยของพื้นที่ทำนาจากบริเวณที่ลุ่มต่ำระหว่างแนวสันทราย

ท่านเจ้าคุณฯ มองออกว่าเป็น ‘แผนที่การสร้างวัดและกัลปนาที่ดินให้กับวัดและชุมชน’ โดยเฉพาะบรรดาสระน้ำขนาดใหญ่ คนท้องถิ่นเรียกว่า พัง หรือ ตระพัง ที่ปรากฏในแนวสันทรายเป็นระยะๆ  ตีความได้ว่า เป็นแหล่งน้ำจืดเพื่อการอุปโภคบริโภคร่วมกันของคนในแต่ละชุมชน โดยเฉพาะชื่อวัดที่อยู่ในแผนที่ก็คือชื่อของชุมชนบ้านและเมืองที่ยังคงอยู่

การสำรวจและศึกษาครั้งนั้นทำให้อาจารย์มานิตและอาจารย์ศรีศักรกำหนดบริเวณสำคัญของชุมชนบ้านเมืองของแผ่นดินบกได้ชัดเจนสืบมา

พื้นที่บริเวณแรกตั้งแต่หัวเขาแดงไปจนถึงคลองปะโอ หัวเขาแดงคือที่ตั้งของเมืองสงขลาในสมัยอยุธยาตอนปลาย ซึ่งเป็นเมืองที่มีคูน้ำ กำแพงเมือง และป้อมปราการบนเขา ปกครองโดยสุลต่านสุลัยมานเชื้อสายพ่อค้าอาหรับ เป็นเมืองท่าที่มีพ่อค้านานาชาติเข้ามาติดต่อค้าขาย และเกิดสงครามกับศูนย์กลางอำนาจที่อยุธยา ตั้งแต่รัชกาลสมเด็จพระเจ้าปราสาททองจนมาแพ้สงครามในรัชกาลสมเด็จพระนารายณ์มหาราช

ภายในเมืองมีเขาเตี้ยลูกหนึ่งคือ เขาน้อย เป็นที่ตั้งของพระสถูปวัดเขาน้อยที่มีอายุราวพุทธศตวรรษที่ ๒๐ ลงมา เป็นพระสถูปที่สร้างทับพระสถูปเดิมในสมัยศรีวิชัย คือ ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๓-๑๒ บริเวณฐานก่อด้วยอิฐที่ตัดมาจากหินปะการัง และมีร่องรอยกุฑุแบบจาม

บริเวณปากคลองบ้านสทิงหม้อ เดิมอาจเป็นบริเวณชุมชนโบราณที่เรือสินค้าเข้ามาจอด พบเศษภาชนะดินเผาหลายยุคหลายสมัย เป็นแหล่งผลิตเครื่องปั้นดินเผาสำคัญจนมาเลิกเมื่อไม่นานนี้ ที่วัดธรรมโฆษณ์เก็บเศียรพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรศิลาเนื่องในพุทธศาสนามหายานที่มีความเก่าไปจนถึงพุทธศตวรรษที่ ๑๒ ท่านเจ้าคุณฯ ได้ขอมาเก็บรักษาไว้ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ มัชฌิมาวาส

ตามสันทราย บริเวณคลองปะโอ เป็นแหล่งผลิตภาชนะเครื่องปั้นดินเผาที่พบซากเตาเรียงรายอยู่สองฝั่งคลอง จากการขุดค้นทางโบราณคดีในปี พ.ศ. ๒๕๒๑ พบภาชนะโบราณรูปกาน้ำที่เรียกว่า กุณฑี จานแบน กระปุกสีเทา และเศษภาชนะเคลือบขาวเนื้อบาง

ยังพบโบราณวัตถุทั้งในพุทธศาสนามหายาน เช่น พระโพธิสัตว์สำริด อายุราวพุทธศตวรรษที่ ๑๔-๑๖  พระพุทธรูปสำริดแบบทวารวดี ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๒

เมืองโบราณสทิงพระหรือจะทิ้งพระ มีตระพังน้ำหลายแห่งทั้งใหม่และเก่า เช่น พังเสม็ด พังจิก พังยาง พบรอยร่องน้ำของคลองโบราณจากหาดมหาราช ตัดข้ามไปยังแถบวัดคลองขุด เชื่อมระหว่างชายฝั่งทะเลทางตะวันออกกับชายฝั่งทะเลสาบ

เหนือขึ้นไปเป็นที่ตั้งของ ‘เมืองสทิงพระ’ ซึ่งมีคูน้ำล้อมรอบเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ปัจจุบันมีถนนหลวงผ่านกลาง มีวัดจะทิ้งพระหรือวัดสทิงพระอยู่ทางฝั่งตะวันตก เป็นวัดเก่าที่มีพระมหาธาตุเจดีย์ ที่แสดงสถานภาพความเป็นเมืองในระดับ ‘นคร’

ครั้งที่อาจารย์ศรีศักรไปสำรวจ พบถนนผ่ากลางเครื่องปั้นดินเผาเคลือบที่เป็นสินค้าทางทะเล มีของจีนแต่สมัยราชวงศ์หยวนลงมาจนถึงเหม็งตอนต้น บริเวณที่ติดรั้วของโรงเรียนประจำอำเภอ ซึ่’แสดงให้เห็นว่าเมืองสทิงพระเป็นเมืองท่า มีเรือเดินทะเลมาจอด ชาวบ้านยังเคยชี้ให้เห็นร่องรอยทางน้ำที่เรือเข้ามา

สิ่งสำคัญที่สุดในบริเวณเมืองสทิงพระก็คือ พระมหาธาตุเจดีย์ที่เป็นพระสถูปทรงกลม องค์ระฆังตั้งอยู่บนฐานสูงย่อมุม คล้ายพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช ซึ่งน่าจะมีอายุราวพุทธศตวรรษที่ ๑๙ ลงมา แผ่นอิฐที่ก่อพระเจดีย์นั้นเป็นหินปะการัง ไม่ใช่อิฐจากดินเผาหรือศิลาแลง  พระสถูปมหาธาตุสทิงพระองค์นี้คงสร้างครอบฐานศาสนสถานของพระสถูปทรงกลม คล้ายกับเจดีย์รายเจดีย์ประดับมุม ๔ ทิศของฐานพระบรมธาตุไชยา เป็นเจดีย์ทรงกลมตั้งอยู่บนฐานสูง

แสดงว่าเมืองสทิงพระหรือสทิงพาราณสีบนแผ่นดินบก เป็นเมืองที่เกิดขึ้นในพุทธศตวรรษที่ ๑๘-๑๙ ลงมา จนถึงสมัยอยุธยาตอนกลาง สัมพันธ์กับตำนานเมืองและตำนานพระธาตุของบ้านเมืองในสยามประเทศ ตั้งแต่สงขลา พัทลุง นครศรีธรรมราช เพชรบุรี ราชบุรี และอยุธยา

แต่หลักฐานทางโบราณวัตถุที่พบในบริเวณสันทราย อันเป็นที่ตั้งของเมืองสทิงพระนั้น มีหลายยุคหลายสมัยที่มีมาก่อนพุทธศตวรรษที่ ๑๘-๑๙ เป็นของเนื่องในศาสนาฮินดู พุทธเถรวาทและมหายาน ที่มีอายุราวพุทธศตวรรษที่ ๑๒ ลงมา หรือก่อนหน้านี้ พระพุทธรูป  ปางสมาธิสมัยฟูนัน ตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๑๐-๑๑ ลงมา เป็นของที่พบในบ้านเมืองโพ้นทะเลอื่นๆ เช่น เวียดนาม ยิ่งกว่านั้นยังมีผู้พบลูกปัดแก้วสีหรือหินสีที่มีอายุเก่ากว่าสมัยทวารวดีขึ้นไป มีการขุดพบบ่อน้ำที่กรุด้วยอิฐและหลักเสาในบริเวณสระน้ำโบราณเรียกว่าเสาตะลุง

ตามแนวสันทรายต่อจากเมืองสทิงพระขึ้นไปทางเหนือจนถึงคลองระโนด อำเภอระโนด พบแหล่งชุมชนบ้านเมืองและวัดที่มีอายุรุ่นราวคราวเดียวกับเมืองสทิงพระ คือตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๑๙ ลงมาหลายแห่ง แต่แหล่งชุมชนหนาแน่น มีทั้งวัดและตระพังมากจะอยู่ตั้งแต่บริเวณวัดดีหลวง วัดพะโคะ วัดนางเหล้า ขึ้นไปจนถึงวัดสีหยังและวัดเจดีย์งาม

วัดพะโคะตั้งอยู่กลางทุ่งที่มีเขาลูกโดด ๒ ลูกอยู่ใกล้กัน ลูกใหญ่เป็นที่ตั้งของวัดพะโคะและพระมหาธาตุเจดีย์ในสมัยอยุธยาตอนปลาย เป็นวัดศูนย์กลางของคณะสงฆ์ฝ่ายลังกาชาติ พระมหาธาตุเจดีย์มีอายุรุ่นราวคราวเดียวกันกับพระมหาธาตุสทิงพระ  เขาคูหา อันเป็นเขาลูกเล็ก เหนือเขาพะโคะ มีถ้ำ ๒ แห่งที่มนุษย์สร้างโดยการเจาะภูเขาเพื่อเป็นที่ปฏิบัติธรรมของพราหมณ์ มีแท่นหินขนาดใหญ่เพื่อประดิษฐานศิวลึงค์ และจากหน้าถ้ำไปทางตะวันออกกลางทุ่ง เป็น ‘พังพระ’ ที่เป็นสระน้ำใหญ่เพื่อประกอบพิธีกรรม

เขาพะโคะ เขาคูหา และพังพระ คือศาสนสถานสำคัญของผู้ที่นับถือศาสนาฮินดู มีอายุแต่พุทธศตวรรษที่ ๑๒ ลงมา

และตามแนวสันทรายต่อเนื่องในบริเวณนี้เป็นที่ตั้งของวัดสนามชัย วัดชุมพล วัดดีหลวง วัดนางเหล้า คือชุมชนที่เป็นฐานทัพของพญาศรีธรรมาโศกราช เมื่อครั้งยกกองทัพขึ้นไปตีเมืองนครศรีธรรมราชที่ถูกยึดครองโดยพวกทมิฬจากอินเดียใต้

เหนือวัดนางเหล้าขึ้นไปเป็น ‘วัดสีหยัง’ เป็นเวียงโบราณรูปสี่เหลี่ยมขนาดไล่เลี่ยกับเวียงของ ‘เมืองสทิงพระ’ และมีพระสถูปทรงกลมตั้งอยู่บนฐานสูงเป็นประธาน เคยมีการขุดค้น พบเศษภาชนะเคลือบของจีนสมัยราชวงศ์ฮั่น ที่มีอายุอยู่ในสมัยพุทธศตวรรษที่ ๕-๖ นับเป็นหลักฐานทางโบราณคดีที่เก่าแก่ที่สุดแห่งหนึ่งทางชายฝั่งทะเลจีนในอ่าวไทย

เหนือขึ้นไปทางสันทรายจาก ‘เวียงสีหยัง’ ประมาณ ๑.๕ กิโลเมตร เป็นที่ตั้งของชุมชนโบราณที่มี ‘วัดเจดีย์งาม’ เป็นศูนย์กลาง เป็นที่ประดิษฐานพระธาตุเจดีย์ทรงกลมที่ตั้งอยู่บนฐานสูง สร้างด้วยอิฐปะการัง น่าจะเป็นพระสถูปที่มีอายุรุ่นราวคราวเดียวกับพระมหาธาตุวัดสทิงพระที่มีอายุราวพุทธศตวรรษที่ ๑๘-๑๙ ลงมา

‘เวียงสีหยัง’ เป็นศูนย์กลางและมีศาสนสถานสำคัญอยู่ที่เขาพะโคะ เขาคูหา และวัดเจดีย์งาม เป็นกลุ่มชุมชนบนแผ่นดินบกที่มีความกว้างราว ๑๐ กิโลเมตร

นอกจากนี้ยังมีที่ ‘พังยาง' ห่างจากวัดเจดีย์งามมาทางเหนือราว ๗ กิโลเมตร มีคลองขุดจากชายฝั่งของแผ่นดินบกทางฟากทะเลสาบมาออกฝั่งทะเลในบริเวณบ้านพังยาง ซึ่งมีร่องรอยของแนวคูน้ำรูปสี่เหลี่ยมที่แสดงสถานะความเป็นเมือง ผ่านไปออกทะเลที่ปากระวะ ปัจจุบันคงเหลือสิ่งเก่าแก่อยู่เพียงวัดและพระสถูปโบราณขนาดเล็ก ลักษณะทรงกลมตั้งอยู่บนฐานสูง  และร่องรอยอยู่เพียงการตั้งชื่อวัดในบริเวณนี้ว่า วัดหน้าเมือง

เมืองพังยางคือชุมชนบ้านเมืองตรงปลายสุดของแนวสันทรายที่เรียกว่า ‘แผ่นดินบก’ เพราะเหนือขึ้นไปจนถึงคลองระโนด เลยไปจนอำเภอหัวไทรและปากพนัง ไม่ปรากฏร่องรอยชุมชนที่รวมกลุ่มกันเป็นบ้านเมืองให้เห็นเท่าใดนัก

เมืองสงขลาหรือสิงโคราของสุลต่านสุไลมาน

ขณะที่ทางทะเลสาบฟากพัทลุง มีพัฒนาการของ ‘เมืองไชยบุรี’ ขึ้นเป็นเมืองพัทลุงในสมัยอยุธยา ทางฟากฝั่งทะเลบนคาบสมุทร ก็มีพัฒนาการของเมืองสงขลาขึ้นที่บริเวณหัวเขาแดงตรงปากทะเลสาบสงขลา คนทั่วไปเรียก ‘สงขลา’ ขณะที่คนต่างชาติเรียก ‘สิงโคราหรือซิงกอรา’ [Singora] เป็นเมืองที่เกิดใหม่โดยพ่อค้าชาวอาหรับ-มลายูที่มาจากภายนอก ที่เรียกว่าอาหรับ-มลายูก็เพราะเดินทางผ่านมลายูก่อนเข้ามาใช้บริเวณท่าจอดเรือที่มีอยู่ก่อนแล้ว เป็นแหล่งขนถ่ายและซื้อขายสินค้ากับพ่อค้านานาชาติที่มาจากภายนออก เช่น ฮอลันดา อังกฤษ ฝรั่งเศส มลายู เกิดขึ้นในสมัยสมเด็จพระเอกาทศรถ อันเป็นยุคเริ่มต้นที่กรุงศรีอยุธยาเป็นปึกแผ่นทั้งการเมือง เศรษฐกิจ และวัฒนธรรม

ในจดหมายเหตุฝรั่งระบุว่า ทางกรุงศรีอยุธยาตั้งให้พ่อค้าอาหรับ-มลายูท่านหนึ่งเป็นข้าหลวงเมืองสิงโครา คือ ‘ดาโต๊ะโมกอล’ ที่เป็นเมืองท่าส่งออกผลผลิตของป่า เช่น รังนกนางแอ่น พริกไทย เมื่อเสียชีวิต ได้ตั้งลูกชายคือ ‘สุลัยมาน’ ให้ดูแลบ้านเมืองต่อมา

เมื่อสมเด็จพระเจ้าทรงธรรมสวรรคต เกิดการแย่งชิงราชสมบัติโดยออกญากลาโหม ผู้เป็นอัครมหาเสนาบดีที่ตั้งตนขึ้นเป็นพระมหากษัตริย์ นาม ‘พระเจ้าปราสาททอง’ ก่อให้เกิดความขัดแย้งระหว่างผู้จงรักภักดีต่อสมเด็จพระเจ้าทรงธรรมกับทางฝ่ายพระเจ้าปราสาททอง อันส่งผลมายังการปกครองบ้านเมืองทางภาคใต้ด้วย

สุลัยมานผู้เป็นเจ้าเมืองสงขลาได้ประกาศแยกตัวเป็นอิสระ ไม่ขึ้นกับกรุงศรีอยุธยา และสถาปนาตนเองขึ้นเป็นสุลต่าน มีการสร้างเมืองและป้อมปราการบนเขาและที่ราบชายทะเลระหว่างเขาให้เป็นเมืองที่แข็งแรง โดยเฉพาะป้อมปืนซึ่งมีความแข็งแรงและทันสมัยตามแบบตะวันตกในสมัยนั้น ทำให้เมืองสงขลาของสุลต่านสุลัยมานมีความแข็งแกร่ง สามารถต่อต้านการรุกทำลายของข้าศึกทั้งทางน้ำและทางบกได้ดีกว่าบ้านเมืองโบราณอื่นๆ ในประเทศไทย

เมืองสงขลาของสุลต่านสุลัยมานอยู่บนเขาและพื้นที่โดยรอบของเขา ๓ ลูก คือ เขาแดง หัวเขา และเขาเขียว โดยหัวเขาแดงอยู่ทางชายฝั่งทะเลด้านทะเลหลวง หน้าเขาเป็นชายหาดกว้างที่เรือสามารถมาจอดได้เป็นจำนวนมาก ทั้งยังมีพื้นที่ราบพอกับการตั้งถิ่นฐานบ้านเรือน ขึ้นไปทางเหนือจนถึงบริเวณที่เป็นสุสานสุลต่านสุลัยมาน

จากหัวเขาแดงมาตามช่องแคบ อันเป็นช่องทางออกทะเลของทะเลสาบสงขลา อยู่ระหว่างหัวเขาแดงกับ ‘แหลมสน’ ทางฝั่งที่เป็นเมืองสงขลาปัจจุบัน พื้นที่บริเวณนี้ชายเขาเป็นหน้าผาสูงขึ้นไปจนสุดเขาที่ต่อกับเขาหัวเขา ซึ่งอยู่เข้ามาทางฝั่งทะเลสาบ ที่มีชายทะเลกว้างพอเป็นที่ตั้งถิ่นฐานของชุมชนไปจนรอบหัวเขา กินพื้นที่ตามชายฝั่งทางด้านใต้และด้านตะวันตกไปจนถึงเขาเขียว

พื้นที่ชายทะเลรอบเขาหัวเขาเป็นแหล่งที่อยู่อาศัยของชุมชนหนาแน่นมาจนถึงปัจจุบัน มีทั้งชุมชนคนพุทธ คนจีน และคนมุสลิม โดยเฉพาะเจ้าเมืองสงขลาและกุโบร์ของคนมุสลิม อันแสดงให้เห็นว่าเป็นบริเวณที่มีคนอยู่สืบมาแต่สมัยอยุธยาจนถึงปัจจุบัน

ส่วนพื้นที่ทางฝั่งทะเลสาบระหว่างเขาหัวเขากับเขาเขียว เป็นอ่าวเล็กๆ ที่มีพื้นที่ทำการเพาะปลูก มีลำน้ำที่ไหลลงจากหัวเขาแดงมาออกทะเลสาบ มีร่องรอยการทำนาและนาเกลือ อีกทั้งเป็นพื้นที่สลับกับที่สูงผ่านเขาน้อย อันเป็นเขาเล็กๆ ที่ติดกับเขาแดงไปจนถึงชายทะเลหลวง บริเวณนี้เป็นพื้นที่ของตัวเมืองสงขลาในยุคสุลัยมาน

ตำแหน่งของป้อมที่หัวเขาแดงใกล้กับถ้ำแม่นางทวดหัวเขาแดง มีร่องรอยของแนวกำแพงเมืองเลียบชายฝั่งทะเล ผ่านที่ราบกว้างหน้าเขามายังทางเหนือ แล้วหักวกลงไปทางตะวันตกเฉียงใต้ ไปถึงเขาน้อย ยังเห็นร่องรอยแนวกำแพงและคูเมืองอยู่ และมุมเมืองทางใต้ที่เขาน้อยยังมีซากป้อมปราการขนาดใหญ่โตสร้างด้วยหิน จากมุมป้อมเขาน้อย แนวกำแพงด้านใต้ผ่านเชิงเขาขึ้นไปบนยอดเขามีป้อมปืนใหญ่ตั้ง  นอกจากพบป้อมปืนใหญ่สำคัญแล้ว ยังมีหลุมศพของทหารดัตช์ที่น่าจะมีอายุร่วมสมัยกับสุลต่านสุลัยมาน

เมืองสงขลาที่แหลมสนและบ่อยาง

เมืองสงขลาที่ฝั่งด้านเหนือของเขาแดงที่เป็นเมืองป้อมค้าขายขนาดใหญ่ หลังจากถูกทำลายไปในรัชกาลสมเด็จพระนารายณ์ฯ ราว พ.ศ. ๒๒๒๓ โดยนำเจ้าเมืองลูกหลานชาวบ้านหนุ่มสาวเข้าไปตั้งชุมชนอยู่ในกรุงศรีอยุธยา  ต่อมาก็มีการสร้างชุมชนอยู่อาศัยทั่วไปในรอบทะเลสาบสงขลา โดยเฉพาะทางฝั่งแหลมสนอีกด้านหนึ่งของเขาแดง ซึ่งหลบเข้าไปอยู่ภายในและมีพื้นที่คับแคบขยายตัวได้ยาก  อย่างไรก็ตามมีการตั้งถิ่นฐานบ้านเรือนของชุมชนอยู่ทั้งทางฝั่งแหลมสนและฝั่งบ่อยาง ซึ่งภายหลังทั้งสองบริเวณนั้นก็กลายเป็นเมืองสงขลาต่อมาในสมัยกรุงธนบุรีและกรุงเทพฯ  เมื่อหลังยุคกรุงศรีอยุธยาหมดสิ้นไป พระยาจักรียกทัพมากำกับการจัดการบ้านเมืองในทางหัวเมืองมลายู ก็แต่งตั้งเจ้าเมืองสงขลาที่เป็นชาวบ้านขึ้นมาเป็นพระสงขลาทางฝั่งแหลมสน